هر چند ما در سه انقلاب صنعتی گذشته حضور نداشته و با مشکلات آن دست و پنجه، نرم نکرده‌ایم اما نباید تصور کنیم که هیچ انقلاب صنعتی دیگری در راه نیست. چون تاریخ، بارها شاهد وقوع انقلاب‌های صنعتی بوده است و باز هم خواهد بود.
موتور چهارمین انقلاب صنعتی از مدت‌ها پیش روشن شده است و ما در میانه‌ی انقلاب صنعتی چهارم قرار داریم. این انقلاب، زندگی ما را دگرگون خواهد کرد و اساس زندگی ما را تغییر خواهد داد.
نتایج نامشخص این انقلاب باعث شده است که نگران آینده‌یمان شویم و از خودمان بپرسیم انقلاب صنعتی چهارم دقیقا چیست و چه خوابی برای ما دیده است؟ این انقلاب، موقعیت ما را بدتر خواهد کرد یا بهتر؟ چه تغییری در مشاغل ایجاد خواهد شد؟ به همین دلیل ما باید خودمان را برای مواجه با اثرات این انقلاب آماده کنیم تا بتوانیم دست پر از آن بیرون بیاییم. هنوز هم برای رسیدن به قطار سریع‌السیر چهارمین انقلاب صنعتی دیر نیست اگر زودتر اقدام کنید.
انقلاب صنعتی چیست؟
انقلاب صنعتی (Industrial Revolutions) شامل مجموع اتفاقات و اختراعاتی است که در دوره زمانی مشخص، باعث تغییر جوامع و اقتصادها شده است. اولین انقلاب صنعتی از بریتانیا شروع شد و در طی آن جوامع و اقتصاد کشاورزی به جوامع و اقتصاد شهری و صنعتی تبدیل شدند. این تغییرات، باعث ظهور شیوه‌های جدیدی برای کار و زندگی شد و جوامع را از اساس متحول کرد. کالاهایی که زمانی به شکل محدود و به سختی توسط دست، تولید می‌شدند به لطف اختراع ماشین‌ها و استفاده از تکنیک‌های جدید به‌طور انبوه توسط ماشین‌آلات و در کارخانه‌ها تولید شدند. ماشینی شدن فرایند تولید، تغییراتی اساسی در ساختار تقاضای مردم و چرخه‌ی اقتصادی کشورها ایجاد کرد.
جهان در گذر از سه انقلاب صنعتی گذشته چه تغییراتی کرده است؟
نوآوری‌ها و اختراعات این انقلاب‌ها، تغییراتی را در تجارت، کشاورزی، شیوه‌ی کارکردن افراد و شکل جوامع ایجاد کرده‌اند. اثرات این انقلاب‌ها متوقف نشده و همچنان بر ما و جهانی که در آن زندگی می‌کنیم تأثیر می‌گذارد. هر کدام از سه انقلاب صنعتی که تاریخ، پشت‌سر گذاشته است با یک اسم و مجموعه‌ای از اختراعات و تحولات شناخته می‌شوند که در ادامه هر یک از آن‌ها را بررسی می‌کنیم.
بریتانیا، زادگاه انقلاب صنعتی اول: (عصر تولید ماشینی)
بریتانیا، کشوری است که انقلاب صنعتی اول در آن متولد شد. پس از آن در دهه‌های 1830 و 1840 این انقلاب، راه خودش را به سایر نقاط جهان باز کرد. استفاده از نیروی بخار و ماشینی شدن فرآیند تولید از آشکارترین نشانه‌های انقلاب صنعتی اول است. تولید کتان و پنبه که تاریخچه‌ای طولانی در بریتانیا دارد تا قبل از انقلاب صنعتی اول، در کارگاه‌های کوچک ریسندگی، بافندگی و رنگرزی انجام می‌شد. اما پس از اولین انقلاب صنعتی، فرآیند تولید پارچه با سرعت بیشتر، زمان و نیروی انسانی بسیار کمتری در این کشور انجام شد. علاوه‌براین استفاده از ماشین‌آلات باعث شد تا کارخانه‌های نساجی جدید بریتانیا بتوانند از پس برآورده کردن تقاضا برای پارچه و پوشاک در داخل و خارج از کشور بربیایند؛ به این ترتیب بسیاری از مستعمرات این کشور به بازاری برای کالاهای آن‌ها تبدیل شدند.
علاوه‌براین استفاده از تکنیک‌های ذوب سنگ‌آهن به جای سوزاندن ذغال، صنعت آهن بریتانیا را به شدت تغییر داد. استفاده از سنگ‌آهن به جای ذغال، هم ارزانتر بود و هم باعث تولید محصولات باکیفیت‌تری می‌شد. در نتیجه صنعت آهن بریتانیا توانست به تقاضاهای بیشتری پاسخ دهد.
با تمام این تفاسیر این موتور بخار بود که به نماد انقلاب صنعتی اول تبدیل شد. استفاده از نیروی بخار برای مقاصد صنعتی، پیشرفت بزرگی برای بشر بود. با اختراع موتوربخار، بشر به جای استفاده از ماهیچه‌های خود از نیروی بخار برای به حرکت درآوردن مشاغل و صنایع استفاده کرد. در حقیقت نیروی بخار آب توانست انرژی لازم برای به حرکت درآوردن کارخانه‌ها و صنایع مختلف را تامین و وابستگی ما به ماشین‌آلات مختلف را پایه‌گذاری کند.
ساخت و توسعه‌ی ماشین بخار، بعدها منجر به ساخت لوکوموتیو و خطوط راه‌آهن شد. در نتیجه‌ی این اختراع، شبکه‌ی جاده‌های بریتانیا که قبل از صنعتی شدن نسبتاً ابتدایی بود، پیشرفتی اساسی کرد. علاوه‌براین قایق‌ها و کشتی‌هایی که با موتور بخار کار می‌کردند گسترده شدند و کالاها را در امتداد رودخانه‌ها و کانال‌های بریتانیا و همچنین در سراسر اقیانوس اطلس جابه‌جا کردند.
ظهور انقلاب صنعتی دوم (عصر علم و تولید انبوه)
اواخر قرن ۱۹ تا اوایل قرن ۲۰ بود که انقلاب صنعتی دوم و به دنبال آن پیشرفت‌های سریعی در صنایع فولاد، برق و خودرو پدید آمد. در همین زمان بود که هنری فورد فرآیند و خط تولید خودرو را به شدت تغییر داد و به سمت تولید انبوه حرکت کرد. در این زمان، شهرها رشد کردند؛ کارخانه‌ها پراکنده شدند و زندگی مردم به جای خورشید با ساعت تنظیم شد. هرچند شرایط کار در کارخانه‌ها سخت بود اما کارگران غیر ماهر، ارزان و فراوان بودند. بنابراین افراد و حتی بچه‌ها مجبور شدند ساعت‌های طولانی در شرایطی ناامن کار کنند که این شرایط تا قرن بیستم ادامه یافت.
در طول انقلاب صنعتی دوم، فولاد که ارزانتر و مستحکم‌تر بود جایگزین آهن شد. به این ترتیب، تولید فولاد، امکان ساخت خطوط ریلی با هزینه‌ی کمتر را فراهم کرد که این موضوع به گسترش بیشتر حمل‌و‌نقل کمک کرد. بعد از آن بود که دیدن قطار و اتومبیل برای مردم، عادی و متداول شد. در طول این انقلاب علاوه‌بر فولاد و صنعت حمل‌و‌نقل، تغییرات زیادی هم در صنایع الکترونیک ایجاد شد.
شاید برای ما تصور دنیای بدون برق امکان‌پذیر نباشد اما تا قبل از انقلاب صنعتی دوم، نبود برق و وسایل الکترونیکی امری عادی بود. بعد از انقلاب صنعتی دوم بود که افکار و اخبار از طریق روزنامه‌ها، رادیو و تلگراف منتشر شدند. و به این ترتیب سرعت زندگی مردم روی دور تند گذاشته شد و شیوه‌ی زندگی آن‌ها برای همیشه تغییر کرد.
انقلاب صنعتی سوم از راه رسید: (انقلاب دیجیتال)
بعد از تغییراتی که به واسطه‌ی نیروی بخار و علم در دو انقلاب صنعتی اول ایجاد شد؛ این بار نوبت تکنولوژی بود که بار دیگر مسیر دنیا را تغییر بدهد. ما هنوز هم در حال تجربه‌ی برخی از اثرات این انقلاب هستیم. مطالعه‌ی این مقاله در تلفن همراه یا کامپیوتر شخصی‌تان در حالیکه سوار مترو یا اتومبیل هستید از نتایج این انقلاب است. انقلاب صنعتی سوم، رایانه‌های بزرگ و اینترنت را وارد زندگی ما کرد؛ به همین دلیل این انقلاب به عنوان انقلاب دیجیتال هم شناخته می‌شود. ظهور اینترنت و کامپیوترها نه تنها کشورها بلکه کل دنیا را تغییر داد و کشورها را فارغ از مرز و فاصله‌ی فیزیکی‌شان یک قدم به هم نزدیک‌تر کرد.
انقلاب صنعتی چهارم چیست؟
در طول سه انقلاب صنعتی گذشته، نه تنها بارها و بارها زندگی شخصی و شغلی افراد تغییر کرد بلکه گاهی حتی تهدید شد. پس از هر انقلاب، جهان در مسیر جدیدی قدم برداشت. این بار هم چهارمین انقلاب صنعتی، زندگی ما را تغییر خواهد داد؛ هر چند سرعت و ابعاد این تغییر، بسیار متفاوت و بزرگتر از تغییرات سه انقلاب صنعتی گذشته خواهد بود. وقوع انقلاب صنعتی چهارم باعث شده است تا بسیاری از فناوری‌هایی که بشر در گذشته، رویای آن را داشت یا در کتاب‌ها و فیلم‌های علمی_تخیلی شاهد بود به واقعیت تبدیل شود. دستیابی ما به مجموعه‌ای از فناوری‌های جدید، باعث ایجاد چهارمین انقلاب صنعتی شده است.
اولین‌بار اصطلاح انقلاب صنعتی چهارم توسط چه کسی مطرح شد؟
اصطلاح انقلاب صنعتی چهارم، اولین‌بار توسط کلاس شواب مطرح شد. کلاس شواب، بنیانگذار مجمع جهانی اقتصاد است. مجمع جهانی اقتصاد، جایی است که هر ساله گروهی از سرمایه‌داران و قدرتمندترین افراد جهان گردهم می‌آیند تا درباره‌ی موضوعات مهم دنیا صحبت و برای تغییرات آینده‌ی جهان تصمیم‌گیری کنند.
شواب، دو کتاب، درباره‌ی انقلاب صنعتی چهارم نوشته است. اولین کتاب او با عنوان «انقلاب صنعتی چهارم» در سال 2016 منتشر شد که به 30 زبان ترجمه شده و بیش از یک میلیون نسخه از آن در سراسر دنیا فروخته شده است. در این کتاب او برای اولین بار به صورت خلاصه نشان داد که چگونه پیشرفت‌های تکنولوژیکی نه تنها مدل‌های کسبوکار، بلکه حاکمیت، اقتصاد، کل جامعه و حتی زندگی افراد را تغییر خواهد داد.
دومین کتاب او با عنوان «شکلدهی آینده‌ی انقلاب صنعتی چهارم» در سال 2018 منتشر شد. شواب در این کتاب، سه انقلاب صنعتی گذشته را مختصرا مرور کرده است. سپس مفصل درباره‌ی انقلاب صنعتی چهارم، فناوری‌ها، فرصت‌ها و تهدیدها و 12 دسته‌ی مهم فناوری‌های آن توضیح داده است. نهایتا کتاب با توضیح نقش انسان‌ها در هدایت اثرات این انقلاب به پایان می‌رسد. این کتاب در پاییز 1400 توسط انتشارات آریاناقلم منتشر شد.
چالش‌ها و فرصت‌های انقلاب صنعتی چهارم کدامند؟
به‌طور مثال میتوان به بعضی از موارد زیر به عنوان چالش‌های این انقلاب اشاره کرد:
شکاف در مهارت‌های فنی: با دیجیتالی شدن فرآیندها، مشاغل به افرادی نیاز دارند که به فناوری‌های روز دنیا آشنا باشند. کسب‌وکارهایی که از حضور منابع انسانی مسلط به فرآیندهای دیجیتال بهره‌مند باشند قادر خواهند بود تا به خوبی از فناوری‌های جدید، برای پیشرفت خود استفاده کنند. بنابراین افراد برای حفظ یا تضمین آینده‌ی شغلی خود باید مهارت‌های جدید موردنیاز دنیای کسبوکار را یاد بگیرند.
حساسیت داده(Data Sensitivity) : ورود فناوری‌های جدید باعث افزایش نگرانی‌ها در مورد حریم خصوصی، مالکیت، مدیریت داده‌ها و IP شده است. فرآیندهای هوش مصنوعی، نیاز دارند تا به داده‌های شرکت‌ها دسترسی داشته باشند در حالیکه شرکت‌ها بر حفظ داده‌های خود و امن نگه داشتن آن تاکید دارند.
امنیت: اگر در یک کارخانه‌ی هوشمند، دستگاه‌های متعددی به یک شبکه متصل شوند، آسیب دیدن هر یک از این تجهیزات می‌تواند کل سیستم را در برابر حمله آسیب‌پذیر کند. در حال‌حاضر شرکت‌ها به طور کامل برای مقابله با این تهدیدات امنیتی آماده نیستند، زیرا بسیاری از آن‌ها به ارائه دهندگان فناوری متکی هستند.
حال که به اندازه‌ی کافی به چالش‌های انقلاب صنعتی چهارم اشاره کردیم، وقت آن رسیده است که به فرصت‌های این انقلاب هم اشاره کنیم. در واقع، یکی از بزرگ‌ترین وعده‌های انقلاب صنعتی چهارم، بهبود کیفیت زندگی افراد و افزایش سطح درآمد است. سازمان‌ها، هوشمندتر و کارآمدتر می‌شوند. افزایش بهره‌وری، افزایش بازده، بهبود کیفیت فرآیندها، ایمنی بیشتر برای کارگران با کاهش اشتغال آن‌ها در محیط‌های کاری خطرناک، بهبود تصمیم‌گیری با کمک ابزارهای مبتنی بر داده از دیگر فرصت‌های این انقلاب هستند.
فناوری‌های انقلاب صنعتی چهارم حتی ممکن است به ما کمک کند تا برای بلایای طبیعی بهتر آماده شویم و همچنین به طور بالقوه برخی از آسیب‌های ناشی از انقلاب‌های صنعتی قبلی را تعدیل کنیم.
چهارمین انقلاب صنعتی چه تاثیری بر مشاغل آینده می‌گذارد؟
با وقوع انقلاب صنعتی چهارم، بدون تردید فضای کاری، ماهیت کسبوکارها و مهارت‌های موردنیاز مشاغل تغییر خواهندکرد. تا سال 2025، 47% مشاغل به جای انسان‌ها توسط فناوری‌ها انجام خواهدشد. بنابراین برای حفظ جایگاه شغلی‌مان باید بدانیم که:
- انقلاب صنعتی چهارم چه تاثیری بر آینده‌ی مشاغل دارد؟
- چه مشاغلی، افزایش تقاضا پیدا می‌کنند؟
- چه مشاغلی با کاهش تقاضا مواجه می‌شوند؟
- چه مهارت‌های جدیدی را باید یاد بگیریم؟
- چقدر نحوه‌ی فعلی انجام کارها، تغییر پیدا خواهندکرد؟
- چند درصد مشاغل فعلی از نیروی انسانی، بی‌نیاز خواهندشد؟
با وقوع چهارمین انقلاب صنعتی، مشاغلی مثل تحلیلگران داده، توسعه‌دهندگان نرم‌افزار، متخصصان اینترنت اشیا، تحلیلگران امنیت اطلاعات، متخصصان داده‌های بزرگ، متخصصان تحول دیجیتالی، متخصصان اتوماسیون فرآیند، متخصصان استراتژی و بازاریابی دیجیتالی و کارشناسان هوش مصنوعی و یادگیری ماشینی افزایش تقاضا پیدا خواهندکرد.
در مقابل مشاغلی مثل کارمندان خدمات و اطلاعات مشتریان، متصدیان انبار و نگه‌داری کالا و مواد، مکانیک‌ها و تعمیرکاران ماشین‌آلات، مدیران اداری و خدمات کسبوکار، کارگران کارخانه و کارگران مونتاژ، منشی‌های اداری و اجرایی، حسابدارها و حساب‌رسان، مدیران عمومی و عملیات، متصدیان ورود اطلاعات با کاهش تقاضا مواجه خواهندشد.
فناوری‌های انقلاب صنعتی چهارم
تکنولوژی، جهان را از بسیاری جهات تغییر داده است. هر تکنولوژی جدیدی که وارد زندگی بشر می‌شود در ابتدا با مقاومت گروهی از افراد همراه است اما به مرور، جزء جدانشدنی زندگی‌شان می‌شود به شکلی که تصور و به یادآوردن زندگی، پیش از حضور آن‌ها سخت و ناممکن خواهد بود. فناوری‌های جدید نه کاملا خارج از کنترل هستند و نه میتوان آن‌ها را صرفا ابزاری برای استفاده دانست؛ بنابراین لازم است که تعامل با این فناوری‌ها را یاد بگیریم. انقلاب صنعتی چهارم 12 دسته فناوری مهم را وارد زندگی ما خواهدکرد. این فناوری‌ها شامل: فناوری‌های رایانشی جدید، زنجیره‌ی بلوکی، اینترنت اشیا، هوش مصنوعی و رباتیک، مواد پیشرفته، تولید افزوده و چاپ چندبعدی، زیست‌فناوری‌ها، عصب فناوری‌ها، واقعیت‌های افزوده و مجازی، استحصال، ذخیره‌سازی و انتقال انرژی، مهندسی اقلیم، فناوری‌های فضایی هستند.
نقش ما در انقلاب صنعتی چهارم چیست؟
قبل از هرچیزی باید بدانیم که تمام فناوری‌های انقلاب صنعتی چهارم، متکی و مبتنی بر سیستم‌های دیجیتال‌اند؛ بنابراین اصلا منطقی نیست که جوامع نسبت به تغییرات فناوری منفعل باشند. جوامع هر چه زودتر باید تصمیم بگیرند که کدام فناوری‌ها به کارشان می‌آید. از طرفی باتوجه به تغییرات تکنولوژی، سازمان‌ها باید روی مدیریت داده، امنیت سایبری و ابزارهای ارتباطاتی دیجیتال سرمایه‌گذاری کنند. کلاس شواب به کسانی که می‌خواهند در سال‌های آینده، جزء رهبران فناوری باشند پیشنهاد می‌کند تا امروز تصمیم بگیرند که روی کدام فناوری‌های جدید می‌خواهند سرمایه‌گذاری کنند و ساختار سازمانی خود را سریع‌تر با این فناوری‌ها انطباق بدهند.
شواب می‌گوید: تجربه‌ی جهانیان از سه انقلاب صنعتی پیشین نشان می‌دهد که بخش زیادی از مزایای انقلاب صنعتی چهارم، نصیب کسب‌وکارهایی می‌شود که فناوری‌های جدید را به کار می‌گیرند و گسترش می‌دهند. شواب به سازمان‌هایی که هنوز جزء پیشگامان نوآوری نیستند پیشنهاد می‌کند تا از فرصت‌هایی که این فناوری‌های نوظهور ایجاد خواهند کرد استفاده کنند. علاوه‌بر این او در کتاب شکلدهی آینده انقلاب صنعتی چهارم اشاره می‌کند که برای مواجه با نتایج مبهم انقلاب صنعتی چهارم نیازمند سبک جدیدی از رهبری به اسم «رهبری سیستمی» هستیم.
شواب می‌گوید:«رهبری سیستمی نه فراخوانی برای کنترل از بالا به پایین است و نه تأثیرگذاری نامحسوس گروه‌های قدرتمند؛ بلکه پارادایمی است که تمام شهروندان و سازمان‌ها را برای نوآوری، سرمایه‌گذاری و ارزش آفرینی در بستری از مسئولیت‌پذیری و همکاری متقابل توانمند می‌کند.» در حقیقت رهبری سیستمی باید تلاش کند تا با انجام یک‌سری فعالیت‌های مرتبط، مزایایی پایدار برای تمام شهروندان، ازجمله نسل‌های آینده فراهم کند. هرچند رهبران، بیشترین فرصت را در اختیار دارند تا نحوه‌ی تعامل کسبوکارها وجوامع با فناوری‌ها را تغییر دهند؛ اما نهایتا، هم رهبران و هم کارمندان باید مهارت‌های جدیدی را یاد بگیرند که دنیا پس از انقلاب صنعتی چهارم به آن نیاز خواهد داشت.
نوشتهٔ محدثه خانی
